Wij in de wereld

Wij in de wereld

Bestond er in de achttiende eeuw wel een Nederland? Nauwelijks. Het is tegenwoordig moeilijk voor te stellen hóe weinig overheid er toen was. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was, vergeleken met de buurlanden, extreem gedecentraliseerd. De overheid in Den Haag behartigde in feite slechts de buitenlandse politiek en defensie. Provinciale besturen stelden weinig voor - het ambtenarencorps van de provincie Friesland omvatte, bijvoorbeeld, slechts twaalf man - en kwamen uiterst moeizaam tot besluiten. De praktische politieke macht lag bij de steden.

Ondanks het feit dat in het begin van de moderne tijd nog 80 - 90 % van de bevolking op het platteland woonde, waren de steden de centra van de maatschappelijke dynamiek: dáár werden de nieuwste ideeën uitgewerkt, dáár waren universiteiten en rechtbanken, drukkers en kranten, de eerste fabrieken. Toch moeten we niet vergeten dat, ondanks deze stedelijke dynamiek, de achttiende-eeuwse samenleving nog vooral een standenmaatschappij was: iemands sociale leven, zijn werk en omgang met anderen werden bepaald door de stand waarin hij geboren was. Dat was in Friesland niet anders dan elders.

Op nationaal niveau was de achttiende eeuw onmiskenbaar een periode van economische malaise. De Nederlanders waren geneigd die aan zichzelf te wijten. Ze vonden dat hun samenleving achteruit was gegaan en in crisis verkeerde. Deels was dat (zelf)verwijt terecht, vanwege onze inefficiënte staatshuishouding en ons teren op vroeger verdiend kapitaal, maar er waren ook economische krachten buiten onze macht werkzaam. Onze legendarische voorspoed tijdens de Gouden Eeuw was voornamelijk een gevolg van de toenmalige zwakte van onze buurlanden. Die hadden in die periode met verwoestende burgeroorlogen te kampen. Veel van hun inwoners verloren daarbij het leven en de schade was enorm. In de achttiende eeuw echter haalden Frankrijk, Duitsland en Engeland hun economische achterstand versneld in, waardoor Nederland achterbleef.

Hoewel in Nederland de welvaart zeker niet gelijk verdeeld was - de elite zorgde goed voor zichzelf - waren de verschillen in rijkdom hier niet zo groot als in het buitenland. Dáár roomde de adel de inkomsten van de gewone man af en vergaarde zo grote, economisch niet erg productieve rijkdommen. In onze contreien verdienden velen, vooral in de steden, een redelijk inkomen. In Nederland kwam daardoor, tamelijk vroeg, een welvarende en zelfbewuste burgerklasse op. Die burgers konden zich in toenemende mate bezighouden met ándere activiteiten dan heel hard werken voor de dagelijkse kost.

Macht en politiek in Friesland

Macht en politiek in Friesland

Dat Nederland een standenmaatschappij was, kwam ook tot uitdrukking in de politieke verhoudingen van de achttiende eeuw. In de Republiek was er een constante worsteling om de macht tussen steden en provincies, tussen Staten-Generaal en stadhouder. De nationale binnenlandse politiek werd in belangrijke mate gedomineerd door adel- en regentenfamilies. Zelfbevoordeling en conservatisme waren bij hen aan de orde van de dag.

In Friesland was de situatie niet anders. Bekende geslachten waren hier de Burmania's, Aylva's, Vegelins en Haersma's. Zij heersten niet alleen in de grietenijen en de steden, maar ook in het provinciaal bestuur, de hoge ambtenarij, de rechtbanken en de Hervormde Kerk.

In de loop van de achttiende eeuw namen onrust en politieke spanning binnen Friesland toe. In het kielzog van de opkomende burgerij, die in toenemende mate werd beïnvloed door het Verlichtingsdenken, betraden na 1770 de patriotten het politieke toneel. Zij streefden naar democratie, vrijheid en het afschaffen van de misbruiken en bevoordelingen die gepaard gingen met de regentenmaatschappij.

Het werd spannend in Friesland. In 1781 kreeg het pamflet "Aan het Volk van Nederland" van Joan Derk van der Capellen tot den Poll ruime bekendheid. Hij daagde het Nederlandse volk uit het bestuur in eigen hand te nemen en om zelf volksmilities op te richten. Deze milities kwamen ook in Friesland van de grond. Vanaf het midden van de jaren tachtig kregen de 'exercitiegenootschappen' een steeds politieker karakter. In 1787 kwam het tot een uitbarsting. In augustus van dat jaar riep de patriot Coert van Beyma zelfs op tot een Friese staatsgreep. In Franeker verklaarde hij de Friese Staten onwettig en riep hij een tegenregering uit. Het werd een anti-climax. De volksopstand waar hij op rekende brak niet uit en al na enkele geweerschoten door te hulp gesnelde Pruisische troepen ontvluchtten de patriotten de stad.

Maar ook na de mislukte opstand blijft het onrustig. Het patriotse denken had wortel geschoten. Als de revolutionaire Franse troepen in 1795 de bevroren rivieren oversteken en stadhouder Willen V naar Engeland vlucht zijn er velen die dat toejuichen, ook in Friesland. De Bataafse Revolutie slaat over naar de Friese steden. Op 12 februari 1795 zetten in Dokkum twee vertegenwoordigers van het Comité Revolutionair Provinciaal de stedelijke magistraat af. In alle gemoedelijkheid overigens en onder een instemmend, driewerf hoezee van de burgers. Op de Zijl werd een Vrijheidsboom opgericht waar de Dokkumers, jong en oud, vervolgens vrolijk omheen dansten.

Hoewel we de eerbiedwaardige leden van het Dokkumer genootschap 'Ledige Uren Nuttig Besteed' niet mogen verdenken van onbesuisd rondhossen in de massa, zullen ze toen ongetwijfeld een glaasje op het aanbreken van de nieuwe tijd gedronken hebben.

(Einde van de bijdrage van Hans Koppen)